Azerbaycan’ın umudu petrol
Azerbaycan, 7 milyonluk nüfusuyla, Kafkas hattının en kalabalık ülkesi. Hazar ve Bakü petrolleri sebebiyle, dünya devlerinin gündeminden düşmeyen bu ülkenin, yakın geçmişteki en önemli problemi iktidar kavgasıydı. Suret Hüseyinov’un başlattığı ayaklanma sonunda iktidardan uzaklaştırılan Ebulfeyz Elçibey’in ardından yönetime gelen Haydar Aliyev, ülkenin tek hakimi. Hatta Aliyev’in, daha koltuğa oturduğu ilk günlerde, belli başlı mafya gruplarını tez elden ortadan kaldırmayı başardığı da söyleniyor. Fakat son altı yılda Azerbaycan o hale gelmişti ki, bir daha bu ülkeye, karayolu ile gidilip gidilmeyeceğine doğrusu karar veremedik. Gazeteci olmamıza ve resmi kanallardan referansımıza rağmen, Azerbaycan gümrüklerinde ve ülke içindeki seyahat sırasında yapılanlar, kardeşlikle bağdaşır şeyler değildi.
“Hacı Bektaş-ı Veli Ekspedisyonu” çekimleri için Orta Asya’ya yaptıkları gezi sonrasında, Türkiye’ye dönüş yapan Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Dekan Yardımcısı Doç. Dr. Peyami Çelikcan başkanlığındaki altı kişilik ekip ile Azerbaycan-Gürcistan gümrük kapısında karşılaşmıştık. Onlar bizim ne demek istediğimizi çok iyi anlayacaklardır. Çünkü daha beterini onlar yaşamıştı. Tabii bir de TIR şoförleri.
Azerbaycan’da konakladığımız ilk şehir Gence oldu. 1993’te başlattığı kalkışma ile Ebulfeyz Elçibey’i iktidardan uzaklaştırıp, yerine Haydar Aliyev’in oturmasını sağlayan Suret Hüseyinov’un harekat merkezi olan Gence, tam bir sefalete gömülmüş gibiydi. Doğalgazın kesik olduğu, içme suyunun para ile satıldığı şehirde, sokaklar bakımsız kalmış. Şehrin en kalabalık yerleri, Hanbağı Parkı ve İcra Hakimliği denilen valilik binasının önündeki geniş meydandı. İşsizliğin ulaştığı seviyeyi anlamak için buralara bakmak yeterliydi.
Gence’de çalışan, Türkiye’den gitme Türkler de var. Un fabrikası, ekmek fırını, pastane ve bilardo salonu işletiyorlar. Ancak son iki yıldır işlerin çok bozuk olduğunu söylediler. Nedeni de Suret Hüseyinov imiş. Yani bir anlamda Gence cezalandırılıyormuş. Her şeye rağmen, Gence’deki en “yahşi” yatırımları Haydar Aliyev’in oğlu ve Petrol Bakanı İlham Aliyev’in sahibi olduğu “Az Petrol” yapmıştı. İmaj rengi olarak yeşil ve beyazı seçen Az Petrol istasyonları, Türkiye’deki emsallerini aratmayacak kadar güzeldi.

“GIMMATLI ABİYEK” ÇEKMEK YASAK
Azerbaycan’da yaşadığımız en komik olay, kuzeydeki Mingeçayır Barajı’nda resim çekerken oldu. İki üniteden oluşan Mingeçayır Hidroelektrik Santralı, Kura Nehri’nden yeteri kadar su gelmemesi yüzünden, kapasitesinin altında enerji üretiyordu. Bu barajın fotoğraflarını çekerken, polislerin engellemesiyle karşılaştık. Fotoğraf çekmemizin yasak olduğunu söylediler. Nedenini sorduğumuzda “Azerbaycan’ın en gımmatlı abiyeki” cevabını verdiler. Olabilirdi. Türkiye’de de böyle yapılar çoktu. Ancak onların asıl endişesi, bizim çektiğimiz fotoğrafların Ermeniler’in eline geçmesiymiş. Eğer Ermeniler bu fotoğrafları ele geçirirse, gelip bombalayabilirlermiş. Malum, Ermenistan ile savaş hali söz konusu idi.
Zaten Azerbaycan devlet yöneticileri de halkın sıkıntılarına ilişkin şikayetlerine, hep aynı cevabı veriyorlarmış: “Ermenilerle savaş halinde olduğumuz için memleket zor durumda. Hele şu Ermeni meselesini bir halledelim, ondan sonra halk rahata erecek.” Fakat, görünen oydu ki, Ermenistan ile Dağlık Karabağ’dan doğan ihtilaf kolay çözülecek gibi değil.

AMERİKALI NUMARASI
Bakü’de bulunduğumuz tarih, aynı zamanda Ebulfeyz Elçibey’in 61. doğum gününe denk gelmişti. Çankaya Vakfı Başkanı Sayın Mahmut Toprakçıoğlu ile birlikte, İtibar Memedov ve İsa Kamberov’un da katıldığı Elçibey’in doğum günü yemeğine gitmeden önce, İsmail Durmuş adlı bir Türk tarafından işletilen Bursa Restoran’a girdik. Durmuş, yaklaşık 5 yıldır Bakü’de. Daha önce bazı firmaların genel müdürlüğünü yapmış. Şimdi de kendi restoranını işletiyor. Çok sayıda üst düzey tanıdığı olmasına karşılık, mütevazı yaşamayı tercih eden biriydi. Trafikte polisler o kadar çok bunaltmışlar ki, kaşif gibi bulduğu yöntemle üç aydan beri polislerin ablukasından kurtulmuş.
Kendisine bir Ray Ban gözlük, bir kovboy şapkası, bir de kovboy yeleği almış. Polislerin, ehliyet manasına “Prova?”; ruhsat manasına da “Senet?” şeklindeki sorularına, “What prova?”, “What senet?” karşılığı vererek, Amerikalı numarasına yatıyormuş. Polisler de, “Bırakalım bunu, bu gavur” demişler. Durmuş, bu kıyafetler sayesinde, polislerin 3 aydır kendisine ilişmediğini anlattı.
Azeriler 2000 yılından çok ümitli. Çünkü, 2000 yılında petrol konsorsiyumuna dahil yabancı yatırımcıların, ülkeye tam 16 milyar dolar sıcak para getirerek, petrol başta olmak üzere çeşitli alanlarda büyük yatırımlar yapması bekleniyor. Bürokrasinin bütün olmazlarına rağmen, pek çok yabancı yatırımcı, bir ucundan Azerbaycan’a giriyordu. Hatta bu yüzden, neredeyse Azerbaycan nüfusunun yarısı Bakü’ye toplanmış. Hazar Denizi’nin batısında yerleşik bulunan ve her tarafı petrol kuyuları ile çevrili Bakü, yapısı ve iklimi itibarıyla, adeta İzmir’in bir kopyası.

NAHCİVAN’IN SINIR TİCARETİ
Bu yıl kuruluşunun 75. yılını kutlayan Azerbaycan’a bağlı özerk bir cumhuriyet olan Nahcivan, 1995 yılında gittiğimizde Sovyet idaresinden kopmanın sarhoşluğunu yaşıyordu. Hasret Köprüsü’nden geçerek girdiğimiz Nahcivan sınır kapısı, Habur gibi tam bir mazot ve benzin ticaret merkezi olmuştu.
Bir zamanlar üzüm bağlarıyla meşhur olan Nahcivan’da, bugün o bağlardan tek bir eser bırakılmazken; bütün umutlar, her yanı dökülen kamyon ve otobüslerle Iğdır’a taşınan mazot ve benzine bağlanmıştı. Ama bu ticaretin nasıl olduğuna aklımız ermedi. Çünkü, Nahcivan’da petrol üretilmiyor. İran üzerinden Nahcivan’a kamyonlarla getirilen petrol, buradan tekrar Türkiye’ye çıkartılarak bir nevi sınır ticareti yapılıyordu.
Nahcivan’dan Türkiye’ye ayın 15 gününde tanker kamyonların, kalan 15 günde de diğer kasalı kamyon ve otobüslerin benzin ve mazot taşımasına izin veriliyor. Araçlara taşıma kotası konulduğu için, fazla mazot götürenlere 140 dolar ceza kesiliyor. Bakü ve İran’dan getirilerek Türkiye’ye satılan mazotun, Nahcivan’daki litre fiyatı 80 bin liraydı.
12. yüzyıldan kalma Mü’mine Hatun Türbesi ile Karabağlar kasasabındaki, yine 12. yüzyıldan kalma Karabağlar Mescidi ve Türbesi, bizim Nahcivan’a gidişimizin asıl nedeni idi. Nahcivan’da sadece 36 saat kaldık. Alican sınır kapısından çıkarken aracımıza yanaşan biri, doktor olduğunu söyleyerek, ‘Sağlamlık Raporu’ vereceği bahanesiyle, 50 dolar istedi. Sağlık ya da sağlamlık raporu, birçok ülke tarafından isteniyor; ama ülkeye giriş yaparken. Ülkeden ayrılan yabancıdan sağlık raporu istendiğine ilk defa tanık oluyorduk. Olmayacak şeydi, ama karşımızdaki “sınır bitirimi” bizi saf zannediyordu. Gereken cevabı verdik.

Mimarını astıran saray
Mingeçayır’dan sonraki durağımız, tarihi ve mimari doku bakımından Azerbaycan’ın en güzel kenti Şeki. Kafkas dağlarının eteklerinde, vadilere damar gibi uzanmış yerleşimi olan Şeki, harikulade bir güzelliğe sahipti.

Mingeçayır’daki en estetik yapı, 18. Yüzyılda Cevat Han tarafından, tek bir çivi dahi kullanılmadan, tamamen ahşap oymadan yaptırılmış saray idi. Bu enfes yapının hikayesi ilginç:
Cevat Han, sarayın mimarına “Söyle bana, bundan daha güzelini yapabilir misin?” der. Mimar’ın cevabı, “Efendim, siz emredin, bunun on kat daha güzelini yapayım.” olur. Bu cevap üzerine Cevat Han, “Madem daha güzelini yapabilirdin, öyleyse neden yapmadın?” diyerek, mimarı, güzelim sarayın önündeki çınar ağacına astırır