İSLAM'DA TİCARET
VE
TİCARİ İLİŞKİLER
Prof. M.A.Mannan

1.) Temel İlkeler
2.) Takas
3.) Tekelcilik
4.) Spekülasyon
5.) Uluslararası Ticaret ve Damping
6.) Ticaret ve Faiz
7.) Sonuç

Ruh esenliği, kişinin manevî gelişmesi ya-
nında, âdil ve iyi davranışlar üzerine kurulu
yeryüzünde bir hayat sürdürmesine bağlıdır.
Bunun için, Kuran ve Sünnet, dünya işleri üze-
rinde tekrar tekrar durur, onlara ait öğütler
verir. Kuranda şöyle buyrulur : «İbadet bittik-
tan sonra, Allah'ın fazlını -bağışını- aramak
için yeryüzüne dağılınız.»,

Peygamberin (SAV) bir sözü şöyle: «Geçimini
helâl yollarla sağlamak, ibadet dışında en ö-
nemli bir görevdir.»

Bir başka yerde şöyle der
Peygamber (SAV) : «Sabah namazını kıldıktan sonra.
geçiminizi kazanıncaya kadar yatmayın.»

İslâm, İslâmî ilkelerle bağdaşan tüm eko-
nomik faaliyetlere katılma hakkını kişiye tanı-
maktadır. Ticaret, ticarî ortaklık, kooperatifler
ve anonim ortaklıklar meşru sayılmıştır. Bunun-
la birlikte ticarî faaliyetlerin dürüst yararlı ve
güvenilir bir şekilde yürümesini sağlamak ama-
cıyla ticari faaliyetlere ilişkin bazı kural-
lar getirmiştir. Peygamber (SAV) bir hadîsinde,
sözünde duran, doğru sözlü tüccarı övmüştür: «Doğ-
ru sözlü, dürüst bir tüccar, Peygamberlerle,
sıddıklarla ve şehitlerle birliktedir.»
(Tirmizi,72: 4)

1 - TEMEL İLKELER
Ticarî ilişkilerde kişinin son derece dürüst
ve güvenilir olması şartı temel ilke olarak kon-
muştur. Bu ilkeler iş adamları tarafından be-
nimsenmiş olsaydı, bu gün piyasada görülen
bozukluklar olmayacaktı. Ticaret ve alışverişe
ilişkin bu ilkeler, iş ilişkilerinde iyi niyetin ku-
rulması, tartı ve ölçümün dürüstçe yapılması
ve aldatıcı yeminlere başvurmaktan kaçınılma-
sı hakkındaki Kuran ve Hadis hükümlerinde,
değişik şekilde, yansımaktadır.


Aldatıcı yeminler :

Günümüzde satıcılar, alıcıları kandırmak
için asılsız yeminlere başvurmaktadırlar. Bu
davranış da, piyasa ekonomisinin bozukluğu
yanında, kişilerin ahlâkî ve ruhi değerlere kar-
şı kayıtsızlığının, umursamazlığının ve yaban-
cılaşmasının etkisi büyüktür. lslâm, iş adamı-
nın malını satmak amacıyla başvurduğu bu tür
davranışları kınamıştır. Ebu Hureyre'nin (RA)
naklettiğine göre, Peygamber (SAV) bu konuda şöyle
demiştir: "Asılsız yeminler malı sattırır, ama be-
reketi, onun sağlayacağı yararı ve iç rahatlığı-
nı da yok eder." (Buhari 34; 26). Öte yandan
Ebu Zer de (RA), Peygamberin (SAV) başka bir sözünü
nakleder "Allah şu üç sınıf insanla ne konuşacak,
ne onların yüzüne bakacak, ne de günahlarını
bağışlıyacaktır. Onlar çok acıklı bir azap çeke-
ceklerdir." Ebu Zer; birden bire atılır ve sorar.
«Ey Allahın Elçisi! Bu, herşeyini yitiren ve mah-
folanlar kimlerdir?» Peygamber (SAV) cevap verir.
«Tüm servetini gösteriş uğruna harcayanlar,
başkasına yaptığından sorumlu olduğunu vic-
danında duymayanlar ve malını asılsız yemin-
lerle satanlar.» (Müslim)


Tartı ve ölçüde dürüstlük :

Ticarette tartı ve ölçünün yeri ve değeri
son derece önemlidir. İslâm, bindörtyüz sene
önce ölçü ve tartının dürüstlükle yapılması ü-
zerinde önemle durmuştur. Bu konuda hem
Kur'an'da ve hem de Hadislerde çok sert hü-
kümler vardır. Kur'an'da şöylece değinilir bu
konuya : "Ölçekte ve tartıda hile yapanların
vay haline! Ki onlar, insanlardan, ölçekte al-
dıkları zaman haklarını tastaman alanlar, on-
lara o ölçekle veya tartıyla verdikleri zaman
ise eksiltenlerdir. Sahiden onlar diriltilecekleri-
ni sanmıyorlar mı? Büyük bir günde, Alemle-
rin Rabbi için insanların kalkacağı günde...
Sakın hileye sapmayın! Ahirette sorguya çeki-
leceğinizi unutmayın! Çünkü kötülerin kitabı
muhakkak siccindedir.» (LXXXIII: 2-7)


İyi Niyet :

İslâm, yalnız ölçü ve tartıdaki dürüstlük
üzerinde değil, taraflar arasında iyi niyetin ku-
rulması gereği üzerinde de önemle durmuştur.
Ticarette görülen kötü ilişkilerin, tarafların ant-
laşma maddelerini açıklıkla yazdırtmamaların-
dan ileri geldiği bugün bir gerçek olarak orta-
dadır. Bu konuda apaçık bilgiler vardır. Kur'-
an'da. İyi bir iş ilişkisi ortamı kurmak için bü,-
tün maddeler, teker teker ve açık olarak ya-
zılmalıdır. Çünkü : "Bu, Allah yanında en doğ-
ru şahitlik için en kuvvetlisi ve unutmamak
için en elverişlisidir.» (II, 283) Sözleşmede üze-
rinde görüş birliğine varılan maddeler açıkça
belirtilmelidir. Sorumlu taraflardan birisi yet-
kin değilse, velisi veya hamisi sözleşmeyi yaz-
dırmak ve imzalamak zorundadır.

Yukardaki kısa incelemeden çıkan sonuç şudur:

İslâm devletinde ticaret ve alışverişin
bu günkü ticaretten, temelde ayrılan bir yapı-
sı ve anlamı vardır. İslâmda ticaret ve alışve-
riş, ahlâkî ve manevî değerlerle iç içedir. Bu
gün uygulanan sistemde ise kişinin yücelmesi-
ni, daha uygar bir kişiliğe ermesini sağlayan
bu değerler bir kenara itilmiş, ticarî kesimden
koğulmuştur. İyiye, güzele ve hayra karşı olan
her alışveriş, öz olarak, İslâmi değildir. İslâm
devleti, yoksul halkı sıkıntıya sokan ve ihtiyaç-
larını kötüye kullanma yolları arayan her türlü
uygulamaya gem vurmak hakkına sahiptir.

Şimdiye dek ticaret ve alışverişe ilişkin
İslâmın koyduğu ana ilkeleri tartıştık. Şimdi,
İslâm ilkeleri ışığı altında, bugün uygulanmak-
ta olan ticaretin yapısını incelemeye girişebili-
riz.


2 - TAKAS

Takas, bir zamanlar ticarette çok yaygın-
dı. Paranın ekonomiye girişinden sonra, her ne
kadar; takas alışverişteki yeri azalmış ise de,
bugün bile takasın alışverişte ne denli önem-
li bir yer tuttuğu çok zor kestirilebilir. İslâm,
Kur'an ve Sünnette belirtilen koşullar içerisin-
de yapılan takas işlemini uygun bulmaktadır.
Gerçekte İslâm, bozuk ve değersiz malların iyi
olanlarla değiştirilemiyeceğine dikkatleri çek-
mekte ve bu konuda, alışveriş yapanları uyar-
maktadır. Satılacak malda bir özür varsa, bu-
nun alıcıya bildirilmesi zorunludur. Hâkim İbni
Hazm'in bildirdiğine göre bu konuda Peygam-
ber (SAV) şöyle demiştir: "Alıcı ve satıcı birbirinden
ayrılmadığı sürece, antlaşmadan vazgeçebilirler.
Her iki taraf da doğru söyler ve herşeyi
açıkça belirtilse kutsal bir iş yapmış olacaklar-
dır. Yalan söyler ve gerçeği gizlerlerse, bu, Al-
lah'ın onlar üzerindeki yardımını silecektir.»
(Buhari: 34; 19)

Ayrıca, alıcıya, malı sınamak fırsatı ver-
meyen, islâmdan önce yürürlükte olan alışveriş
sistemi yasaklanmıştır. (Buhari: 34, 62) Mallar
pazara götürülmeli ve toptan satışlar için tek-
lifler verilmeden önce, pazarın durumu hakkın-
da satıcının bilgisi olmalıdır. Pazarın durumu
ve fiyatlar hakkındaki bilgisizliğin kötüye kul-
lanımına imkân vermemek için bu şarttır. Pey-
gamber (SAV) bütün bu hususları açıkça ortaya koy-
muştur.

Öte yandan, her türlü put alış verişi, içki,
domuz eti veya kendi kendine ölen hayvan eti
gibi haram edilen maddelerin alınıp satılma-
sı yasaklanmıştır. (Buharî : 34-112). İslâm,
putçuluğu ve putu yoketmek için gelmiştir. Put
üzerinde herhangi bir alış verişe izin vermez.

Yasaklanan yiyecek maddelerine gelince...
Müslümanın bunlarla bir ilgisi yoktur. Başka bi-
ri için bu işle uğraşmasına da izin verilmez.
Fakat açık bir buyruk olduğu için, kendi ken-
dine ölen hayvanın derisinin, yararlanılabilir
durumda ise, alışverişi yasaklanmamıştır. Belki
hayvanın kemikleri ve yağından da yararlanıl-
masına izin verilebilir.


3 - TEKELCİLİK

İslâm devletinde tekelin ve spekülasyonun
durumunu inceleyelim. İslâm ekonomisi, başın-
dan sonuna kadar, azami sosyal faydayı sağ-
lamayı amaçlar. Bu yüzden, bu amaca ulaşma-
ğa engel olan her ekonomik faaliyet, İslâmiyet ol
maktan uzaktır. Yoksulların durumunu iyileş-
tirmek için özen gösterileceğine ve iyiliği dü-
şünüleceğine göre, tekel ve spekülasyonun teş-
vik edilmesine. imkân yoktur.

Tekelci, genellikle malına yüksek fiyat
biçmektedir. Arzın bir elde toplanması esas ol-
duğu için "tekel" fikri ile -sömürü- sorunu sıkı
sıkıya birbirine bağlıdır. Açık rekabette, üreti-
ci, marjinal maliyeti malın fiyatına eşitleyerek
kârını artırır. Fiyat belirli olduğu için üretici,
malın marjinal maliyeti fiyatına eşit oluncaya
kadar, üretimini arttırmaya devam eder. Tekel
de ise marjinal gelir fiyata eşit değil, bilakis
ondan daha azdır. Malın talep elastikiyeti yük-
sek olmadığı için, tekelci, üretim fazlasını da-
ha düşük fiyatla satmayı düşünür. Daha çok
üretirse toplam geliri artacaktır. Çünkü, ilâve
birimin fiyatı toplam gelire katılacaktır. Öte
yandan, üretimin tümünün daha düşük fiyatla
satılmasından ötürü, toplam gelirde bir düşme
görülecektir. Bu yüzden, fiyat pozitif bile olsa
marjinal gelir negatif olabilecektir. Fiyat, " or-
talama gelir " olarak bilinir (toplam gelirin top-
lam üretime bölümü). Bu nedenle marjinal ge-
lir ortalama gelirden daha azdır.

Üretimi, marjinal gelirin marjinal maliye-
te eşit kılan bir düzeyde tutmak en kazançlı
durum olduğu için, tekelci, üretimini bu nokta-
da kesecektir. Bu durumda en elverişli bir ü-
retim olanağı ortadan kalkmaktadır. Bu da,
sonunda, kaynakların gereğince kullanılmama-
sına ve işsizliğe yol açmaktadır.

Gerçekte serbest piyasa düzeninin bir çok
teorik kuralı serbest rekabet varsayımına da-
yanmaktadır. Ama ne yazık ki, bu, dev tröstle-
rin, tekellerin ve kartellerin etki ve gücünü bir
kat daha arttırmıştır. Yoksul tüketiciler, çalı-
şanlar ve hatta toplumun tüm fertleri, tekelin
egemen olduğu böyle bir ekonomik düzenden
çok büyük yara almışlardır. Kapitalist düzende
zaten toplum yararı ile kişi yararı arasında bir
uyum sağlanamamıştır. Burada belirtmek iste-
diğimiz husus şudur: Monopolun -tekelciliğin-
egemen olduğu bir ekonomik düzen. İslâmın hedef
olarak önerdiği «maksimum sosyal fayda» ilkesine
ters düşmektedir. Bu yüzden İslâm devleti, ka-
nunlar çıkararak veya plânlar yaparak tekeli
denetim altına almak zorundadır.


4 - SPEKÜLASYON

İslâm, spekülâsyonu da reddetmiştir. Spe-
külâsyon deyimiyle -bir malı ucuzken alıp pa-
halanınca satma- olayını kastediyoruz. Ma-
lın, ilerde, şimdikinden daha yüksek bir fiyata
satılabileceğini uman alıcı şimdiden malı sa-
tın alır. İlerde malın fiyatının düşeceği bekle-
niyorsa, spekülâtör, elindeki malını hemen sa-
tacaktır. Spekülâtif faaliyetlerin şimdiki fiyat-
ları gelecekteki fiyatlar seviyesine çıkaracağı
ve fiyat iniş çıkışlarındaki farkı azaltacağı için,
spekülâtörün tüketiciye ve üreticiye büyük ya-
rarlar sağlıyacağı görüşü ileri sürülmektedir.
Ani fiyat dalgalanmalarını kontrol altında tut-
mak ve üretime yardımcı olmakla sosyal bir
hizmet gördüğü sürece, spekülâsyon, İslama
aykırı değildir. Ne var ki, tecrübeler, speküla-
törün, toplum yararını bir kenara iterek yalnız-
ca kişisel kazancını düşündüğü gerçeğini orta-
ya koymuş ve koymaktadır. Mükemmel bir
spekülâsyon kendi kendini ortadan kaldıracağı
için, spekülâtörlerin çoğu, sunî olarak piyasa-
da kıtlık meydana getirmekte ve dolayısiyle enf-
lâsyonist bir gidişe yol açmaktadır. Bunun be-
delini yoksul halk ödemektedir. Bu açıdan, İs-
Iam, böylesine bir spekülâsyonu reddetmiştir.
Ma'mer bu konuda Peygamberden (SAV) bu Hadisi
nakleder : " Kıtlık zamanında, tahılı, ilerde sağ-
layacağı kazanç için satın alıp biriktiren, bü-
yük bir günahkârdır.» (Müslim ve Mişkat). Bir
başka Hadisi Ömer nakleder : " Dışardan tahıl
ithal eden ve piyasa fiyatına satanın geçimi
üzerine Allah'ın lûtfu inmiştir. İlerde paha ede-
ceği umuduyla tahılı piyasadan çeken, Allah'-
ın rızası dışına çıkmıştır.» (Buhari: 34, 58) Böy-
lece fiyatları, suni olarak, arttırmak için tahı-
lı ve öteki malları piyasadan çekmek, alıcıyı,
daha yüksek bir fiyat ileri sürerek kandırmak,
yasaklanmıştır. Fakat açık artırmayla satışa
izin verilmiştir. (Tirmizi : 12, 10).

İslam, sorunu maneviyata bağlıyarak, spe-
külâtif davranışları ortadan kaldırmaya çalış-
mıştır. Kapitalist toplumlar bile spekülâsyonu
denetim altına almak için çalışmaktadırlar. «De-
netim Ekonomisi» adlı kitabında, Profesör Ler-
ner, saldırgan spekülâsyonun zararlarının, kar-
şı bir spekülâsyonla, denetim altında tutulabi-
leceğini ileri sürer. Hükümetin fiyat tahminleri
yapmakla görevli bir büro kurması ve bu bü-
ronun gerçek fiyatları bu fiyat düzeyine getir-
mek için tüm olanaklarını kullanması gerekir.
Gerekirse İslâm devleti böyle bir sistemi geliş-
tirmek zorundadır. Böylece yalnız yoksullar de-
ğil, tüm taplum, vicdansız spekülatörlerin sö-
mürüsünden kurtarılabilir. Bugünkü devletlerin
yapısı -materyalist (maddeci)- olduğu için,
bütün çabalara rağmen, sorunun çözümünde başarı
sağlanamamıştır. Belki de; profesörü, sorunun çözü-
münü, kişilerin ahlâki yönden gelişmesinde bul-
maya iten neden budur. Ona göre: " Daha iyi
bir ahlâk ve her türlü oyuna karşı kamu oyunu
uyandırmak olacaktır en etkin çare. " Bu ko-
nuda Profesör Taussig'in yaklaşımı İslâmi gö-
rüşe çok yakındır. Gerçekten İslâm ekonomisi-
nin ilkeleri, maddi ve manevi değerler arasın-
da mutlu bir bileşim sağlamaktadır.


İleriye dönük alışverişler :

İslâm, spekülatif faaliyetlere izin vermedi-
ği gibi, geleceğe ait alışverişi de uygun bul-
maz. Çünkü böyle bir sistemi, topluma olduğu
kadar, ticari çevrenin kendisine de zararlı ola-
rak görür. Geleceğe ait alış verişler kapitalist
ülkelerde bir çok sorunlara yol açmaktadır.
Bunun için, İslâm, böylesine bir alış verişten
kaçınmaları için müslümanları uyarmıştır. Bu
konudaki Peygamber sözünü (SAV) ibni Ömer'den
dinleyelim : «Satın alanın malı oluncaya kadar,
tahıl satın alan biri, onu başkasına satmaya-
caktır.» Öte yandan, Hâkim İbni Hazm da bir
başka Hadis nakleder: « Yanında olmayan bir
şey için pazarlık etme.»


5 - ULUSLARARASI TİCARET VE DAMPİNG

Şimdiye kadar yurtiçi ticaretten söz ettik.
Bu bölümde de uluslararası ticaret konusun-
da İslâmî ilkeleri incelemeye çalışacağız.
İslâm uluslararası ticareti teşvik etmiştir.
Bu tarihi bir gerçektir.

Ticaret hukuku incelenirse görülüyor ki;
aydın müslüman Mağripliler, Doğu Akdeniz ül-
keleri ile büyük bir ticari ilişki kurmuşlardır,
Tunus'da fabrikaları ve konsolaslukları vardı
ve İstanbul'da büyük bir ticari ilişki sürdürü-
lüyordu. Bu ticaret halkası Çin ve Hindistan'a
kadar genişledi. Afrika kıyısını ,dolaşarak Ma-
dagaskar'a kadar uzandı. Sekizinci yüzyıl or-
talarında, Avrupa, koyu bir karanlık içinde bu-
lunurken, Abdulhazım gibi aydın İspanya müs-
Iümanları, ticaret hukukunun ilkeleri hakkında,
bilimsel makale ve kitaplar yazıyordu. İslâm,
hem ekonomik işbirliğini sağlamak hem de
karşılıklı bilgi ve fikir alışverişinde etken bir
araç olduğundan beynelmilel (uluslararası) kardeş-
liği gerçekleştirmek için uluslararası ticareti teşvik
etmiştir. Şüphesiz, ticari işlemlerde elverişli
bir sistem bulmak için müslümanlar arasında
farklı teknikler kullanılmıştır. Bu teknikler, za-
manla gelişen şartlara bağlı olarak değişmiştir.

Burada bir soru ortaya çıkmaktadır. İslâm dev-
leti nasıl bir ticaret politikası gütmelidir? Kla-
sik ekonomistler, serbest ticaret politikasını
savunurlar. Müdahalenin-dünyadaki tüm kay-
nakların en elverişli bir biçimde dağılımına en-
gel olduğunu ileri sürerler. Salt ekanomik açı-
dan, İslâm devleti için serbest ticaret politika-
sını tavsiye edebiliriz. İslamî sistem de serbest
ticaretten yanadır. Ve ülkelerin kendi doğal
şartlarına uygun olan malları, iç piyasaya tale-
binden daha fazla üreterek öteki ülkelere sat-
maları gerektiğine inanır. Başka bir deyişle,
İslâm, uluslararası ticaretin temeli olan izâfi
maliyet görüşünü destekler. Ama ,uluslararası
ticarette rekabetin ne denli sağlıksız ve zayıf
olduğu ve de müslüman ülkelerin durumu göz
önüne alınırsa, ticarette, koruyucu bir politika
izlemenin müslüman devletler için gerekli oldu-
ğu -kanısındayız. Bu da İslâma aykırı değildir.

Gerçekte " gümrük vergisi " ve giriş res-
mi ilk, kez Hz. Ömer zamanında ortaya çıkmış
ve uygulanmıştır. Hz. Ömer zamanında İslâm
devletiyle ticari ilişkileri olan komşu ülkeler,
müsiüman tüccarlardan vergi alınması için di-
renmişlerdir. Ebu Musa el Eş'arî bu durumu
Halife Ömer'e bildirdiği zaman, O, karşı bir
tedbir olarak müslümanlardan alınan vergiye
eşit bir harcın harbi'lerden alınmasını emret-
miştir. Bu harç yüzde 10 civarındaydı. Harbiler-
den ne kadar gümrük alındıgı bilinmeyen yerler-
de bu yüzde 10 nisbeti uygulandı. (Mebsut - Sayfa 108: Kitâbül Haraç, Sayfa 76.)

Bu, aşir müessesesinin kuruluşuna yol açtı, Sonraları
bu vergi müslümanlardan yüzde 2,5 ve zimmi-
lerden yüzde 5 alınmak suretiyle genişletildi.

"Müslümanlar aşır ödesin veya ödemesin,
ticaret maddelerinin zekâtını ödemek zorun-
dadır. Oysa zimmiler, ticaret amacıyla seyahat
ettikleri takdirde, aşır ödemekle yükümlüdür-
ler. Bunun için müslümanlardan ve zimmiler-
den farklı resimler alınmaktadır. Böylece, o-
ranlardaki farklılık müslüman ve zımmî tacirler
arasında eşitliği sağlamaktadır." (S. A. Sıddıki : «Public Finance in İslam» P: 86.)


Damping :

Ticaret alanında damping de bir yer tut-
maktadır. Onu içine almayan bir inceleme ek-
siktir. Damping nedir? Üreticinin (genellikle te-
kelciler, ürününü, menşe üretimin yapıldığı
ülkedeki satış fiyatının çok altında bir fiyatla
başka ülkelerde satması olayıdır.

Dampinge iten nedenler şunlar olabilir:

a) Yanlış bir talep tahmini sonucu fazla üretilen malları satmak.

b) Düşük fiyata satmakla yeni ticari ilişkiler kurmak.

c) Yerli veya yabancı olsun, rakip üreticiyi saf dışı etmek.

d) Büyük üretim kapasitesinin sağladığı ekonomiden yararlanmak. Dampinge iten neden ne olursa ol-
sun, en sonunda, rakip üreticiler ortadan kal-
dırılarak; tekelin egemen olduğu bir ekonomik
düzen getirilmektedir. Bu sağlandıktan sonra,
büyük çoğunluk daha kolay sömürülebilecek-
tir. Bu ise, iyi niyet ve düşünce Ile bağdaşma-
maktadır. Damping tutkusuna kapılanlar, in-
sanların acılarından, yoksulluklarından, ihti-
yaçlarından, kendi çıkarları adına, yararlanma
yollarını ararlar. Bunun için damping, İslâ-
mın ruhuna aykırıdır. İslam devleti damping teş-
vik etmez. Devlet, özellikle sanayii etkiliyorsa,
dampinge karşı yüksek gümrük vergileri koy-
mağa yetkilidir.

Fiyatların düşmesini önlemek için, üre-
tilen malların bir kısmını yok etmek, damping'-
in en insani olmayan bir başka yanıdır. «La-
tin Amerika'nın İçyüzü» adlı kitabında, John
Gunther, Brezilya kahvesinin hikayesini anlat-
maktadır. 1914 yılında, Brezilya, 14 milyon çu-
val kahve fazlasını, fiyatları ucuzlatmamak
için, ortadan kaldırmıştır. «Öte yandan 1934
de, milyonlarca portakal, fiyatların düşmesini
önlemek için denize dökülmüştür. Oysa, Liver-
pul'daki fakir çocukları için, portakal, alınamı-
yacak kadar lüks bir meyveydi. Daha beriye
gelelim; Hindistan, Seylan ve Malezya'da 121
milyon pound ağırlığındaki çayın yok edilme-
si için kararnameler çıkarılmıştır.» (H. M. Mukerjce, Introduction to sosialism, P. 16.).
Damping'in bu yönü öylesine açık ki, bu konuda İs-
lami açıdan bir incelemeye girmeğe gerek
yoktur. Fiyatların düşmesini önlemek suretiy-
le büyük kazançlar sağlamak için malın bir
kısmını yoketmeyi haklı gösterecek bir gerek-
çe bulmaya imkan yoktur. İslam, insan olsun
eşya olsun, her türlü kaynak israfını çirkin
görmüştür. Bunun için müslüman ülkeler dam-
pingi ortadan kaldırmak zorundadır.


6 - TİCARET VE FAİZ

Burada Islâm tarafından faizin yasaklan-
masının ve ticarete izin verilmesinin nedenle-
rini araştırmak gerekir. Kur'an'da şöyle -buy-
rulur: "Allah alış verişi helâl, faizi haram kıl-
mıştır." (II: 275) Bu gün bile, İslam düşman-
ları, " Alım satım da ancak faiz gibidir." âyetini
gösterirler. Alış veriş helalsa, faizin de helal
olması gerektiğini, çünkü «faizin, para alış ve-
rişinin bir sonucu olduğu» görüşünü ileri sürer-
ler. Ticarete yatırılan para, «kar» denen bir faz-
lalık getirmektedir. Bankaya yatırılan para da
faiz. Allah, bir «artığı» yasaklamakta, ötekine
izin vermektedir. O halde, ikisi arasında ne
fark vardır? Bu konu, gerek ahlaki açıdan, ge-
rekse hukukî açıdan, seçkin hukukçular tara-
fından, enine boyuna tartışılmıştır. Biz burada,
soruna, ekonomik açıdan bakacağız :

a) Ticareti faizden ayıran, ticarette «risk»
etkeninin oluşudur. Riski üstlenme, İslâmın
izin verdiği ticaretin temelidir. Oysa faiz, sa-
bittir, kâr gibi değişken değildir.

b) Ticaretten oluşan kâr, atılımın ve giri-
şimin bir sonucudur. Faiz de ne atılım, ne de
girişim söz konusudur. Çünkü kredi veren.
borçlu veya yatırımcının kâr ve zararına bak-
maksızın, tutarı belli bir geliri garantilemiştir.

c) Ticarette mal alınıp bedeli ödendikten
sonra, alış veriş son bulur. Bundan sonra, alı-
cı, satıcıya hiç bir şey ödemez. Fakat faiz iş-
leminde, ona para ödenmediği sürece, kreditö-
rün faiz geliri sürecektir. Bu yüzden, ticaret-
ten sağlânan kârda bir sınır vardır. Faizde ise
böylesine bir sınırlama yoktur.

d) Ticaret, üretken olduğu ve kişi ancak
emek ve becerisini ortaya koyarak ve de zor-
lukları yenerek kazanç sağladığı için, istihdam
olanakları yaratmakta ve ekonomik kalkın-
maya katkıda bulunmaktadır. 1929 - 1933 yıl-
larında ortaya çıkan ekonomik buhrana faiz
yol açmıştır. Bu olay, kapitalist ülke ekonomist-
lerini, klâsik ekonomik teoriyi bir yana itmeye
ve faizin yer almadığı yeni ekonomik teoriler
geliştirmeğe zorlamıştır. J. M. Keynes, «Para,
İstihdam ve Faiz Genel Teorisi» adlı ünlü ese-
rinde, bu konuya ilişkin şu görüşü ileri sürer
«Faizin parasal değeri, para dışı üretim mal-
larında faizin mala oranla değerini arttıracak,
bu malların üretimini engellemektedir. Öte yan-
dan, para üretimi için yatırımları harekete ge-
çirme olanağı da yoktur. Cünkü, varsayım ola-
rak, para, üretilemez» Bir başka yerde de şöy-
le değinir faize Keynes: «Faiz, istihdam üzerin-
de şaşılacak bir rol oynamaktadır. Öyle görü-
lüyor ki, faiz, istihdam düzeyini sınırlamakta-
dır.» Gerçekten bunalımı başlatan da, onu da-
ha kötüye götüren de faizdir, ticaret değil.

e) Ticaret, yakın işbirliğine ve karşılıklı fi-
kir alış verişine aracı olmakta, bunun sonucu
olarak uygarlığın gelişmesinde üstün bir rol oy-
namaktadır. Buna karşılık, faiz, insanı cimrili-
ğe, bencilliğe itmekte ve ondan acıma duygu-
sunu silmektedir. Böylece, faiz, karşılıklı yar-
dımlaşmayı kökünden yıkmakta, ekonomik bü-
yümeyi önlemekte ve işsizliği artırmaktadır.
Ama İslâmi bir devlette, ticaret, toplum için bir
nimettir.


7 - SONUÇ

Bu bölümdeki incelemeden çıkarılacak so-
nuç şudur: İslâm, her türlü meşru faaliyeti teş-
vik etmiştir. Takas'a sınırlı olarak izin veril-
miştir. Öte yandan tekelcilik ve spekülasyon
reddedilmiştir. çünkü bu faaliyetler «sosyal
yarar»ın en üst düzeye çıkarılmasını engelle-
mektedir. Islâmda serbest ticaret esastır. Özel
durumlarda, ticaret konusunda, koruyucu bir
politika izlenmesine de izin verilebilir. Dam-
pingin reddedilmesi gerekir. Ticaretle faiz ara-
sında yapısal bir fark vardır. İslâmın ticarete
ilişkin ilkeleri tüccar ve sanayici tarafından be-
nimsenirse, yoksullar, bugünkü ekonomide
yaygın olan ticari durgunluğun zararlarından
korunmuş olacaktır. "

Prof. M.A.Mannan
(Tercüme- Bahri Zengin , Tevfik Ömeroğlu )